Chocoladeletters

Sinterklaas kwam vandaag aan in Amsterdam. Wat een timing van die oude man. Precies nu moet ik met mijn fiets door de overvolle stad naar de fietsenmaker.  Zaterdagavond na de Africa at Night Afterparty van Afrikadag in de Sugar Factory brak mijn sleutel in het slot met als gevolg dat ik om vooruit te komen of mijn achterwiel omhoog moet tillen of mijn achterband over de grond moet laten schuren. Zigzaggend en mopperend baan ik me een weg langs de dranghekken, hoelahoepende zwarte pieten en opgewonden kinderen richting mijn fietsenmaker. Die is wel open op zondag. Dat dan weer wel.

Gister was ik op de Afrikadag in Amsterdam. Van tien uur ’s ochtends tot vijf uur in de namiddag kon je een breed scala aan workshops, lezingen en debatten volgen in de Balie, Paradiso en het Barlaeus College.  Buiten dat was er nog veel meer te doen, zoals een modeshow en een dansworkshop.  Met mijn programmaboekje in de hand dwaalde ik eerst wat rond in het intreegebied van het Barlaeus College. Daar hadden allerlei verschillende organisaties die zich bezighouden met projecten in en voor Afrika kleine standjes met daarin hun kleurrijke folders keurig uitgestald. Het was er nu rond elf uur al vrij druk. In de gymzaal op de tweede verdieping zag ik later die dag een mannelijke danser heel mooi en zo beheerst bewegen op slechts het geroffel van een djembe. Ook heb ik hard gelachen om Fuad Hassen met zijn anekdote over zijn Afrikaanse moeder. Ze lust geen broccoli. Als ze de groene groente op haar bord ziet wijst ze ernaar met haar vingers en zegt ze met Afrikaans accent “Nee, dat eet ik niet hoor”. Fuad spreekt zijn moeder streng toe en zegt tegen haar dat er kindjes in Afrika zijn die geen eten hebben dus dat ze nu gewoon haar bord moet leegeten.

Cacao Enzo

Deze zomer deed ik voor mijn master culturele antropologie drie maanden onderzoek in Ghana onder cacaoboeren die werken voor Fairtrade. Hier in Nederland kopen we de eerlijke repen om zo hopelijk aan de andere kant van de cacaoketen een verschil te maken. In mijn onderzoek - waarvoor ik in een kleine cacaogemeenschap woonde -  heb ik me vooral bezig gehouden met het concept  van ‘eerlijkheid’ zelf en wat dat eigenlijk betekent voor de mensen die de cacao verbouwen. Tot mijn grote vreugde zat in het programma van de Afrikadag 2012 ook de workshop ‘The Chocolate Factory’ van Oikosexplore. Met steun van ontwikkelingsorganisatie Hivos bieden zij workshops aan voor jongerengroepen en studentenverenigingen met als hoofdthema’s armoedebestrijding en duurzaamheid.

Om vier uur startte de workshop in lokaal 2.6. van het Barlaeus College. In totaal waren we met dertig mensen waarvan slechts vijf mannen. De workshop werd enthousiast gegeven door twee meiden in de twintig en begon met wat leuke cijfertjes. Wist je bijvoorbeeld dat een Nederlander gemiddeld zo’n vijf kilo chocolade eet per jaar?  De meeste chocola wordt trouwens gegeten door Zwitsers, die consumeren wel zo’n elf kilo op jaarbasis. Na deze introductie kregen we een PowerPoint te zien over het productieproces van cacao en de grootste uitdagingen die vrouwen hierin tegenkomen. Die komen vooral neer op een gebrek aan toegang. Slechte toegang tot informatie, tot land – veel landverdeling vindt plaats via de mannelijke lijn van de familie waardoor vrouwen zelf geen land bezitten – en tot krediet. De vrouwen hebben moeite een lening te krijgen omdat ze de bank geen onderpand kunnen bieden, zoals land, omdat dit dus veelal in handen is van mannen. Leuk voor mij was dat Ghana als voorbeeld werd gebruikt. Vooral bij het tonen van een kort filmpje over vrouwelijke cacaoboeren die voor hun huis zaten, kon ik een grijns niet onderdrukken.

Daarna volgde de proeverij. Iedereen kreeg vier verschillende blokjes chocolade te proeven en moest een scoreformulier invullen met criteria als geur, zoetheid en de mate van smelting in de mond. Naderhand werd pas verklapt welke merken het waren. Na Euroshopper, Milka en Verkade kwam als absolute winnaar de chocolade van Tony Chocolonely uit de bus. De cacaobonen van Tony - die komen van een boerencoöperatie in Ghana waar ik zelf ben geweest - zijn Fairtrade gecertificeerd, een onderwerp dat daarna aan bod kwam. Wederom werd Ghana gebruikt als voorbeeld om te laten zien wat de effecten kunnen zijn van Fairtrade. Genoemd werd het krijgen van een eerlijke prijs, lange termijncontracten met handelaren, opleidingsmogelijkheden en zorg voor het milieu. Het ging werkelijk in sneltreinvaart terwijl in de hoek van het lokaal een chocoladefontein in paraatheid werd gebracht.

In de Krant

De afgelopen weken kwam de betrouwbaarheid van Max Havelaar (de Nederlandse tak van Fairtrade) in de media regelmatig in opspraak.  Er werd onder andere beweerd dat cacaoboeren er financieel nauwelijks op vooruitgaan en dat ze vaak niet eens weten dat ze produceren voor Fairtrade. Ik ben tijdens mijn onderzoek in Ghana ook tegen veel onwetendheid aangelopen onder cacaoboeren over wat Fairtrade precies is. Het financiële voordeel dat certificering een individuele cacaoboer kan opleveren, komt inderdaad niet direct bij de boer terecht. Het gaat via de lokale boerencoöperatie. Dit zijn gekozen cacaoboeren die alle aangesloten boeren vertegenwoordigen en hun belangen behartigen. Om Fairtrade certificering te kunnen krijgen is het een vereiste om als boeren verenigd te zijn in zo’n coöperatie. Een deel van het geld is voor de coöperatie en zo blijft er een kleiner gedeelte over voor de individuele boer. Communicatie is in dit geval een sleutelbegrip. Niet alleen tussen Fairtrade en cacaoboer, maar ook tussen de boeren onderling. De cacaoboeren leven echter vaak in erg afgelegen gebieden met beperkte middelen tot communicatie. Mensen goed informeren wordt een uitdaging als er geen mobiel netwerk is met bereik en de wegen slecht zijn. Ik wil hiermee benadrukken dat het beeld dat geschetst wordt in de media in werkelijkheid veel genuanceerder ligt.

After Eight

Na de workshop – met stukjes banaan en marshmallows voor de chocoladefontein ter afsluiting -   heb ik in de kantine nog een heerlijke Senegalese snack gegeten met tonijn en tomatenpasta. De hal was inmiddels iets rustiger geworden waardoor de vrijwilligers in hun herkenbare zwarte shirts met roze opdruk ook een beetje adempauze kregen. Afrikadag 2012 zat er bijna alweer op. Met mijn gevulde buik ben ik naar de Sugar Factory gegaan om te dansen op de drukbezochte Africa at Night Afterparty. De fietstocht naar huis ging niet door vanwege mijn gebroken sleutel, maar lopen langs de grachten met wat Afrikaanse beats nog in je oren is ook wel een fijne manier om de dag af te sluiten.

Mijn fietsslot is door mijn fietsenmaker inmiddels doorgezaagd. Dat ik er in het vervolg olie op moet doen nu het wat kouder wordt. Ik fiets langs het nu verlaten Leidseplein en hoor het geknisper van vertrapte pepernoten onder mijn banden. En nu maar hopen dat Sinterklaas binnenkort een eerlijke chocoladeletter in mijn schoen doet.

De A van Annika, maar ook wel een beetje de A van Afrika.  

Lees deze blog ook op http://afrikadag.nl/blog/chocola-op-de-afrikadag-in-amsterdam

Contrast

Ik ben weer in Accra.

Af en toe check ik de datum op mijn telefoon om me ervan te verzekeren dat het echt bijna september is. Het voelt namelijk alsof ik hier nooit weggeweest ben. Als ik me ’s ochtends douche in de badkamer op drie meter afstand van mijn bed, is het haast niet voor te stellen dat ik kortgeleden nog water moest pompen in een emmer om er een paar honderd meter mee the bush in te lopen om me daar te wassen tussen geiten, kippen en bananenbomen. Vorige week voelde het helemaal als een ander leven, toen ik met een groepje expats van rond de dertig uit onder andere Libanon en Duitsland met een glas champagne in club ‘Duplex’ stond te dansen tot vroeg in de ochtend. Het is duidelijk een reis van contrasten.

ABOCFA

Contrast was er ook tussen Ntobroso en ABOCFA, het project wat ik vorige week vijf dagen bezocht. ABOCFA - dat bestaat uit dertien kleine nederzettingen, hamlets, van cacaoboeren - werkt sinds 2007 met Agro Eco samen en heeft zowel een biologisch als een Fair Trade keurmerk. Ik wilde dit project graag bezoeken omdat het me zinvol leek om meer dan één project te zien waar ze zich richten op certificering. En natuurlijk omdat ze hier de Fair Trade certificering al binnen hebben in plaats van nog in training te zijn zoals in Ntobroso. Ook leuk om te weten is dat Tony Chocolonely dit jaar zijn cacaobonen bij ABOCFA heeft gekocht! Bij ABOCFA lijken ze inmiddels wat gewend aan het ontvangen van gasten uit Europa. Zo kwam ik ‘op z’n Ghanees’ voor de eerste ontmoeting een uur te laat, terwijl alle vertegenwoordigers van het project wel op de afgesproken tijd klaar zaten in hun kantoortje. Het aantal huwelijksaanzoeken bleef ook hangen op een schamele vijf voor de hele week.

Ik samen met de ABOCFA vertegenwoordigers
met rechts Juliet de penningmeester in Tony Chocoloneley T-shirt

Met FO Lanoor in the bush

Samen met de Field Officers ben ik dagenlang kriskras door cacao plantages gelopen terwijl ik hen vragen kon stellen en zij her en der takken wegsneden en een boer die toevallig aanwezig was op zijn land aanspraken op zijn bezigheden. We liepen van hamlet naar hamlet waar ik de kans kreeg om thuis bij de boeren met ze te praten. Aan het eind van de dag kwam ik uitgeput terug bij het aardige gastgezin waar ik die dagen woonde. Mijn maaltijden bestonden uit yam, cassave of rijst met stew van tomaten, eieren en groenten. In tegenstelling tot Ntobroso waren het toilet en de plek om je met je emmer te wassen naast het huis. Ik keek mijn ogen uit. Het toilet was weliswaar een gat, maar met een houten constructie waardoor je er op kon zitten. Er hing zelfs toiletpapier aan een spijker en er was licht. En ik kon mijn geluk niet op toen Vivian, de dochter van 22, voorstelde om het water waarmee ik me kon wassen te verwarmen. Mijn eerste warme douche sinds vertrek uit Nederland! De avond spendeerde ik met het gehele gezin voor de televisie met meestal een nagesynchroniseerde Portugese soap van minstens vijftien jaar geleden. We hebben veel gelachen om alle drama’s, de een nog minder geloofwaardig dan de andere.

FO Kofi Asante bij zijn lievelingsboom

Ik was onder de indruk van ABOCFA. Hoewel de problemen die naar voren kwamen net zoals in Ntobroso vrijwel allemaal te maken hebben met het gebrek aan geld, was men in staat mij in goed Engels te woord te staan en te vertellen hoe graag ze de problemen willen aanpakken. Er was een kantoor waar iedereen dagelijks binnenliep en waar in de kast keurig opgestapeld voor elke boer een mapje lag waarin hun oogst, problemen en andere zaken werd bijgehouden. Het feit dat er in de omgeving geen spoor is van galamsy, het illegaal graven naar goud, draagt waarschijnlijk wel bij aan de ontwikkeling van het project. In Ntobroso zitten de handel in goud en cacao elkaar in de weg, terwijl in ABOCFA er enkel ruimte is voor cacao.

Fair Trade Premium

Dit jaar ontvangen de boeren voor ’t eerst hun Fair Trade premium. Om gecertificeerd te worden als Fair Trade is het noodzakelijk dat er een vereniging wordt gevormd met vertegenwoordigers van de gemeenschap. Deze vertegenwoordigers, zelf ook cacaoboer, zijn met posities als voorzitter, secretaris en penningmeester verantwoordelijk voor het besteden van het premium. Het bedrag dat ze jaarlijks ontvangen gaat voor de helft direct naar de boeren. Hiermee kunnen de boeren hun plantages onderhouden. De andere helft van het premium moet worden gebruikt voor een collectief doel, bijvoorbeeld het bouwen van een ziekenhuis. Dit laatste is wat elke boer die ik heb gesproken graag zou zien in zijn gemeenschap. Het merendeel van de boeren is boven de vijftig jaar oud en het meest dichtbij gelegen ziekenhuis is in Suhum, op meer dan een uur reizen van de meeste hamlets. Het premium van dit jaar was onderweg naar de bankrekening van de vereniging. Het komt er dus echt aan.

Boeren drogen hun cacaobonen na fermentatie

Op de dag van mijn vertrek, dit keer was ik wel op tijd, heb ik afsluitend nog eenmaal met alle vertegenwoordigers om de tafel gezeten om te bespreken wat ik had gezien. Na veel handen schudden en lachen stapte ik daarna in een stoffige taxi terug naar Accra. Dit was het dan. Met het achter me laten van ABOCFA sluit ik de periode van het leven in een Ghanese cacaogemeenschap af. Maar helemaal voorbij was mijn onderzoek nog niet, want hoewel ik nu wel weet hoe cacaobonen groeien, fermenteren, drogen en worden verkocht, wist ik nog altijd niet hoe die cacaobonen Ghana verlaten om elders chocoladerepen te worden.

Zakken met cacaobonen in Tema

Cocoa Liquor

Om hier achter te komen moest ik naar Tema, een havenstad net buiten Accra. Hier bracht ik samen met Myriam en Willem-Albert een bezoek aan een kleine fabriek, Commodities Processing Industries (CPI). CPI verwerkt cacaobonen tot cocoa liquor. Dit is het eindproduct dat wordt geëxporteerd en bijvoorbeeld in Europa wordt verwerkt. Voordat we de ruimtes waar alle machines in stonden mochten betreden, kregen we jassen aan, een netje over ons haar en een mondkapje voor. De eisen wat betreft hygiëne liggen hier duidelijk anders dan in Ntobroso. Het rook overal vaag naar chocolade en het was er lawaaierig en warm. In de twee ruimtes, de red zone en de white zone, worden de cacaobonen ontdaan van hun schil, gebrand, gemalen en verhit tot de cocoa liquor die in dozen van vijfentwintig kilo wordt gespoten, klaar om te worden verscheept. De substantie kan worden verwerkt tot chocoladerepen, bonbons etc., maar ook tot producten als zeep en bodylotion.

Dozen waar de cocoa liquor in wordt gespoten

Het bezoek aan CPI was een mooie manier om mijn veldwerk hier in Ghana af te sluiten. Ik heb het hele proces van boon tot exportproduct met mijn eigen ogen gezien. Ik heb geprobeerd het leven te leven dat een Ghanese cacaoboer hier heeft en ondertussen geluisterd naar hun ideeën over eerlijk zijn. Ik ben benieuwd hoe het voelt om straks weer chocolade te kopen in de Nederlandse supermarkt waar het kant en klaar in oneindig veel varianten in de schappen ligt.

Cocoa Liquor

Aan alles kom een …

En nu zit ik weer in Accra. Met onbeperkt internet, toegang tot alle informatie die ik zoek, met een supermarkt om de hoek waar ik kan kopen wat ik wil en zelfs ’s avonds in huis bij Sander en Elke op BVN – het Beste van Nederlandse en Vlaamse televisie – het NOS journaal. Het is vreemd, maar ook normaal tegelijk.

De komende weken die me hier in Ghana nog resten ga ik vooral genieten. Mijn moeder stapt aanstaande maandag in het vliegtuig om mij hier op te zoeken. Het wordt haar eerste keer naar Afrika. Ik kijk er ontzettend naar uit! We gaan samen tien dagen rondreizen om daarna weer samen terug te vliegen naar Nederland. En we reizen met stijl in een auto met chauffeur. Dit in tegenstelling tot de volgepropte, krakkemikkige tro-tro’s die ik inmiddels gewend ben. Ik zal me wederom moeten aanpassen. Mijn aantekeningen en interviews laat ik even voor wat ze zijn. Dat komt wel weer als ik terug ben op Hollandse bodem.

En mijn blog? Die houd ik aan. Ik vond het erg leuk om elke keer zo’n verhaal op te schrijven en er reacties op te krijgen. En hoewel mijn tijd in Ghana er bijna opzit, valt er altijd nog genoeg te onderzoeken in Nederland over chocolade en eerlijkheid. Of eens iets totaal anders.  Jullie horen wel weer van me!

Heel veel zakken cacaobonen!

Dibi Ma Min Dibi

Om zes uur ’s ochtends gaat mijn telefoon. Een fractie van een seconde weet ik niet waar ik ben. Ik heb toch helemaal geen bereik in mijn kamer, hoe kan mijn telefoon nu afgaan? Tot ik het zoemende geluid van de ventilator aan het plafond hoor en ik langzaam besef dat ik niet meer in Ntobroso ben.

“Hello?”

“Annika! How are you? And your mother?”

“Oh Andrews! I am fine, thank you. So is my mother. How are you?”

“Fine, fine thank you. We miss you!”

“Ah, thanks again for everything, it was nice to live with you.”

“Okay, okay, bye bye!”

“Bye!”

Ik leg mijn telefoon op mijn nachtkastje en bekijk de draaiende ventilator boven me. Gister heb ik afscheid genomen van Ntobroso: van Andrews en zijn familie waar ik de afgelopen anderhalve maand bij in huis woonde, van de waterpomp, van de drogende cacao, van alle kinderen, van het rode zand tussen mijn tenen en van de ‘bereik’-boom. Het is een intensieve tijd geweest. In Ntobroso begint de dag vroeg met het luiden van de kerkbel om vijf uur. Daarna wordt er door de vrouwen geveegd. Ze doen dit met bij elkaar gebonden takjes in hun rechterhand hand terwijl hun benen gestrekt blijven en hun rug diep gebogen is. Met de fieldsupervisor, Frank - mijn Ghanese broer en vertaler - gingen ik en Myriam er vrijwel dagelijks op uit om boeren te interviewen. Soms verplaatsten we ons lopend, soms met de trotro en soms met de motor. Overal waar we kwamen kregen we als twee blanke vrouwen veel bekijks.

Helpen op een cacao plantage

China! China!

Ik ben naar Ghana gekomen om met mijn eigen ogen te kunnen zien wat eerlijke handel betekent voor een cacaoboer die produceert voor Fair Trade. Maar zoals ik al eerder schreef, werd ik in Ntobroso behalve met de handel in cacao, vooral geconfronteerd met de handel in goud. Ntobroso ligt in het Ashanti gebied en daar zit veel goud in de grond. De moerassige stukken grond worden met grote graafmachines systematisch afgegraven. De opgegraven grond wordt gewassen om het goud eruit te filteren. Dit graven verwoest grote stukken land met als gevolg dat het land de komende tien á vijftien jaar niet gebruikt kan worden voor het verbouwen van cacao of voedsel. Het zoeken naar goud vormt dus een directe bedreiging voor de komende generatie cacaoboeren.

In en rond Ntobroso zie je regelmatig jeeps rondrijden met Chinezen erin. De kindertjes op straat roepen zelfs als ze mij zien ook ‘China! China!’. Omdat de Chinezen werkelijk geen woord Engels spreken, heb ik niet met ze kunnen praten. Ik ben wel met de stamoudste en de cacaoboeren in gesprek gegaan over Chinezen en de gemeenschap. In eerste instantie begreep ik dat de Chinezen hier illegaal naar goud zochten, maar er is me door verschillende mensen uitgelegd dat grondstoffen het eigendom zijn van de Ghanese overheid. De Chinezen hebben om naar goud te kunnen graven grote stukken land opgekocht en hebben dus wel degelijk toestemming van de regering om hier hun zaken te doen. Ik heb ook met boeren gesproken die zelf hun land verkochten om zo snel geld te verdienen. Bovendien heb ik ook een Ghanese man ontmoet die in Ntobroso grote stukken land heeft opgekocht om naar goud te kunnen graven. Myriam en ik zijn een keer gaan kijken bij een afgraving – waar we trouwens hartelijk werden ontvangen en absoluut foto’s moesten maken - en hier bleek de manager de stamoudste van een van de gemeenschappen te zijn. En dat is nog niet alles, want er is ook nog galamsy.

Galamsy

Galamsy

Galamsy (spreek uit als galamsee) betekent in het Twi het illegaal zoeken naar goud. Als het machinaal zoeken naar goud voltooid is, kun je de grond nogmaals met de hand wassen om het goud te vinden dat te fijn was voor de grote machines. Dit wassen doe je in een grote kalebas. In Ntobroso en omgeving zie je dagelijks vrouwen met zo’n kalebas en een schep zich begeven naar de afgravingen. Ook Andrews vrouw Margaret heb ik een aantal keer met deze voorwerpen op haar hoofd zien thuiskomen. En Andrews zelf werkt ook af en toe voor de Chinezen door bijvoorbeeld hout voor hen te zagen dat ze gebruiken om een huis mee te bouwen. De samenwerking met de Chinezen blijkt ook nog eens uit de vele Ghanese jongens van een jaar of twintig die naar het gebied komen om de graafmachines te besturen of ander lichamelijk werk te doen voor de Chinezen of de Ghanezen. Het moge duidelijk zijn dat het verhaal rond de handel in goud in Ntobroso niet zo simpel ligt als het in eerste instantie misschien leek. Voor een uitgebreidere versie van dit verhaal verwijs ik alvast naar mijn afstudeerscriptie.

Vertalen

En te midden van dit alles zocht ik – ik wil toch wel graag afstuderen -  naar een manier om te praten over eerlijkheid. Die uitdaging begint eigenlijk al bij het praten zelf. In Ntobroso kunnen de mensen het beste uit de voeten in hun lokale taal, het Twi. Hoewel ik inmiddels een aardig woordje Twi spreek, is het lang niet voldoende om een echt gesprek aan te gaan. Frank, zelf de grootste kletskous die ik hier in Ghana heb ontmoet, heeft me enorm geholpen door tijdens de interviews te vertalen van Engels naar Twi en andersom. Dit was voor Frank ook een uitdaging, omdat het Engels niet letterlijk te vertalen is naar het Twi. Zo wordt eerlijkheid vertaald als pepeye (spreek uit als pepeje), maar betekent dat ook gelijkheid. En voor oneerlijkheid hebben ze geen specifiek woord en werd het meestal uitgelegd als not cheating en de waarheid spreken.

Frank (links) en ik interviewen Veronica Ofosu,
 cacaoboerin in Aniamoa

Een uitspraak die ik regelmatig hoorde terugkomen was dibi ma min dibi, oftewel eat and let me eat some. Dit is een spreekwoord dat gaat over je rijkdom delen. Als ik bijvoorbeeld wat geld heb kunnen verdienen dan mag ik een deel van het geld voor mezelf gebruiken en het andere deel kan ik delen met mijn familie. Het kan ook letterlijk gaan over eten. Als ik een hele mango heb, kan ik daarvan stukken aan een ander geven. In de gesprekken heb ik gevraagd of de boeren voorbeelden uit hun eigen leven konden geven die iets te maken hebben met eerlijkheid en ook naar hun relatie met de Chinezen. Meestal werd gezegd dat ze hier best mogen zijn, als ze maar iets terugdoen voor de gemeenschap, dibi ma min dibi. Ze zouden bijvoorbeeld de slechte weg kunnen verbeteren of toiletten kunnen bouwen. Deze initiatieven zijn wel gestart, maar niet afgemaakt. Dit raakt iets anders dat mensen mij ook vertelden tijdens onze gesprekken, over hoe je eerlijkheid bijvoorbeeld uitlegt aan een kind. Eerlijk zijn betekent volgens hen ook je belofte houden.

Ik heb zoveel gesprekken gehad en ze lang nog niet allemaal uitgewerkt, maar dit zijn de eerste dingen die me opvallen. Het houden van een belofte zie ik terug in het uitbetalen van het premium van Fair Trade. Dit is een percentage dat bovenop de vaste prijs van cacao aan de gecertificeerde boeren wordt uitbetaald. Dit maakt Fair Trade chocolade duurder, maar geeft een gemeenschap als Ntobroso wel de mogelijkheid om betere sanitair voorzieningen te bouwen of een nieuw schoolgebouw. Het premium komt echter niet direct, maar pas aan het einde van het seizoen. Dit betekent dat de boeren geduld moeten hebben en soms een tijd met minder geld moeten doen. Het betekent ook dat er vertrouwen moet zijn in initiatieven als Fair Trade, dat het geld ook daadwerkelijk komt. Eerlijkheid, vertrouwen en geduld dus.

De stamoudste met zijn zoons aan het werk 

 “I Love You’

Mijn tijd in Ntobroso is omgevlogen. Ik zal de plek en de mensen nooit vergeten. Wat ik ook niet zal vergeten, maar ook vooral niet zal missen zijn alle huwelijksaanzoeken! Het maakte werkelijk niet uit of ik bedolven was onder het rode zand, mijn tanden stond te poetsen of al dagen mijn haar niet had gewassen, ze bleven gesprekjes aanknopen. De mannen – in leeftijd variërend van twintig tot zeventig jaar - kwamen meestal vrij snel tot de kern van hun verhaal.

“ Obruni (White Lady)! Come! Come!”

“Hello, how are you?”

“ I am fine. You know, I like you”.

“ Oh really?”

“ Yes, I love you. I want to marry you, you are a nice lady…”

“…”

Van mijn moeder heb ik een aantal jaar geleden een mooie ring gekregen die ik altijd om mijn linker ringvinger draag. Hier in Ghana kwam deze perfect uit als trouwring. Soms reageerde een aanbidder verontschuldigend, anderen stelde voor om er gewoon nog een man bij te nemen. Een in Nederland en een in Ghana. Lachen. Je moet heel veel lachen. En als ze echt te ver gingen, liep ik naar huis en riep Andrews. Die wilde dan best even mijn Ghanese vader zijn en de mannen wegsturen. Tot er weer een nieuwe onder de ‘bereik’boom verscheen.

Volgende keer

Myriam blijft nog een tijdje in Ntobroso, ik zal haar missen! Ik heb besloten om nog een ander project te gaan bezoeken. Het valt ook onder het werk van Agro Eco, maar bij dit project, ABOCFA, zijn de boeren inmiddels wel Fair Trade gecertificeerd en ik ben erg benieuwd wat voor impact dat heeft. Ik ga dus nog een week weer in een kleine gemeenschap wonen om daarna naar Accra terug te keren. Aankomende week heb ik eerst in Kumasi een interview bij Armajaro, de Private Buying Company, die de cacaobonen van Ntobroso opkoopt. Ik ben benieuwd wat zij mij kunnen vertellen over eerlijkheid in de Ghanese cacaohandel. Daarover de volgende keer meer!

Nederland in de Ghanese kranten..

Onbereikbaar

Ik schrijf deze blog met de hand. Dat is niet omdat de elektriciteit al vier dagen is uitgevallen in Ntobroso. Dat gebeurt regelmatig namelijk. Deze keer gebruik ik mijn laptop niet, omdat Myriam en ik er even tussenuit zijn en we onze laptops niet mee hebben genomen. Even een vakantiegevoel!

Waterfietsen met Myriam (links)!

We bevinden ons aan Lake Bosumtwi, ontstaan door een meteorietinslag, ongeveer veertig kilometer buiten Kumasi. Er zijn overal andere ‘blanken’ en we hebben net een frisse duik genomen na een rondje waterfietsen. Wij zijn na wat weken dorpsleven al blij met een echte douche en een toilet waar je op kunt zitten, laat staan hoe onze gezichten gaan staan als we voor ons dessert kunnen kiezen uit pannenkoekjes met ijs of met vers fruit…

Het is een wereld van verschil met de afgelopen weken die we doorbrachten in Ntobroso. Het waren weken vol met gesprekken met boeren, rijst met tomatenprut of wit brood met gekke boter, hangen onder de ‘bereik’-boom, douchen in de open lucht en elke avond onze vaste wandeling - met ook elke avond dezelfde vaste begroetingen - over de weg die door ons dorp loopt. Het voelt werkelijk al een beetje als thuis.

Koken op vuur

De 'badkamer' met in groen de douche en linksachter het 'toilet'

Waar ik wel keer op keer tegenaan loop zijn de grote problemen met bereikbaarheid. Je moet je voorstellen dat in Ntobroso bijna alleen maar bereik is voor je telefoon – en dan niet eens vol bereik – onder de ‘bereik’-boom. De boom bevindt zich pal naast de waterpomp en er is dus altijd volk, dag en nacht. Het betekent dat als je hier wegloopt bij de boom, je direct niet meer kunt bellen of gebeld kan worden. Het sturen van een sms’je is trouwens af te raden aangezien het merendeel van de inwoners hier analfabeet zijn. En als ze wel kunnen lezen, dan heb je nog grote kans dat ze de kleine lettertjes op hun schermpje niet kunnen lezen, omdat ze geen geld hebben voor een bril. Als ze dat sms’je überhaupt hebben ontvangen, ze zitten immers niet altijd onder de boom. Dat mensen niet kunnen lezen en schrijven maakt het ophangen van posters met aankondigingen ook zinloos. En stel je nu even voor dat je deze mensen wilt verzamelen op één plek voor het geven van een training over Fair Trade.

Wat je wel elke ochtend – als er elektriciteit is – hoort, zijn dagelijkse aankondigingen door een luidspreker. Het staat erg hard, vergelijkbaar met het geluidsniveau in een uitgaansgelegenheid in Nederland en het duurt minstens twee uur. Mocht je als inwoner van Ntobroso hebben gehoord van de Fair Trade training in Achiase even verderop en je wilt er naartoe, dan is er nog een obstakel van onbereikbaarheid. Er zijn weinig tro-tro’s en de weg is erg slecht, met overal kuilen en stenen. Als het regent worden ze zelfs onbegaanbaar. Dan kun je Ntobroso dus helemaal niet eens uit. 

De Bereik Boom

En dan ga je maar weer zitten onder de ‘bereik’-boom. Dan klets je wat met de mensen die water komen halen. Je steekt je mobiel wat in de lucht en je wacht. Je wacht op een telefoontje en als het niet komt, dan ga je maar weer naar huis. Morgen weer een dag. Weer een dag in Ntobroso.

Fair Trade Training in Butumuroso

Ntobroso met linksonder onze kamer met witte 'deur'

Logboek voor boeren om de verkoop van hun cacao bij te houden

Groepsdiscussie in Adobewura

Gold Mining Site

Graven naar goud onder toezicht van een Chinese manager

Terug naar de Basis : Ntobroso

Ik zit in mijn vierde week in Ghana, de tijd vliegt werkelijk voorbij. Inmiddels heb ik het luxe expat-verblijf in Accra tijdelijk achter me gelaten en ben ik verhuisd naar Ntobroso, een cacaodorpje in het Ashanti gebied. De reis naar Ntobroso duurt een dag, eerst ruim vijf uur naar Kumasi, daarna nog vier uur in een hobbelend busje naar de echte binnenlanden van Ghana. Het leven in Ntobroso is compleet andere koek dan mijn leventje in Accra. Ruim een week geleden at ik nog kreeft tijdens een ‘expat-dinertje’ waar ik mee naartoe mocht ; dat voelt nu als een onwerkelijk verleden.

Onderweg

Ntrobroso met zijn 1500 inwoners gaat helemaal terug naar de basis. Daarmee doel ik zowel op de leefstijl (geen sanitair of waterleiding, alleen een put) als op de hectaren vol cacaobomen en de cacaobonen die overal in de zon liggen te drogen. Uiteindelijk zullen deze bonen transformeren tot chocoladerepen in de schappen van de Albert Heijn. Dit is de plek waar het allemaal begint.

Agro Eco

Ntobroso is zowel de naam van het dorp als de naam van een van de projecten waar Agro Eco (AE) nu sinds drie jaar werkzaam is. Deze internationale organisatie werkt in heel Ghana aan het invoeren van onder andere Fair Trade bij cacaogemeenschappen in Ghana. Het project bestaat uit vijf gemeenschappen - waar Ntobroso er één van is - die met hulp van AE het label Rainforest Alliance en Organic hebben gekregen. Ze zijn momenteel bezig met trainingen voor en door boeren over Fair Trade en hopen aan het einde van dit jaar ook echt die certificering te krijgen. Het is de bedoeling dat AE zich uiteindelijk terugtrekt en dat de gemeenschappen zelfstandig worden in het controleren en behouden van hun certificering. Dat controleren, internal inspection, gebeurt door Field Officers. Dit zijn door de gemeenschap gekozen boeren die de farms regelmatig bezoeken en eventuele ongeregeldheden met de desbetreffende boer bespreken en proberen te verhelpen.

Myraim (rechts) en ik proberen fufu

Precies nu ik hier in Ghana ben, is er ook een Franse stagiaire, Myriam, die de komende drie maanden onderzoek doet voor AE in Ntobroso. Door wat geluk en een beetje brutaliteit van mijn kant, heeft AE ons nu samen ondergebracht in het dorp en heb ik als stagiaire direct toegang tot alle Field Officers, cacaoboeren, noem maar op. Het is een heel bijzondere kans en ik pak hem dan ook met twee handen aan! Voordat ik daarover meer schrijf, wil ik eerst terugkomen op het interview wat ik in mijn eerste week met Kodjo Senah.

Eerlijkheid in de Ghanese cultuur

Kodjo Senah, directeur van de faculteit Sociology aan de Legon University in Accra heeft me tijdens een levendig gesprek een aantal belangrijke dingen verteld over het concept van eerlijkheid binnen de Ghanese cultuur. Hij legde me uit dat het er in Ghana veel meer om gaat wie je voor je hebt en dat ook de omstandigheden invloed kunnen hebben op wat wel of niet als eerlijk wordt beschouwd. Familie is in Ghana ontzettend belangrijk, die gaat voor alles. Bovendien is er geen sociaal zekerheidsysteem zoals wij dat kennen en ben je als je ziek bent of oud volledig afhankelijk van de steun van je familie. Het is volgens Kodjo, zelf 100 % Ghanees, absoluut ondenkbaar te liegen tegen je familieleden. Heb je echter iemand die niet tot je familie behoort, dan gelden er andere regels.

Soms valt de electriciteit uit..

Zo mag je als taxichauffeur best aan mij, een buitenstaander, meer geld vragen voor een rit als dit geld bestemd is voor je familie. Andersom geldt dat een vrouw die bananen verkoopt op de markt haar neef juist net iets minder mag laten betalen. En dan is er ook nog de rol van religie: vanuit het perspectief van veel Ghanezen in het Zuiden van Ghana, is God degene die bepaalt wat je wel en niet krijgt. Als jij door een beetje liegen wat meer geld hebt verdiend, betekent dat dat God die heeft geluisterd naar jouw gebeden voor wat meer inkomsten voor je familie. En je kunt ook altijd nog zondag in de kerk aan God opbiechten dat je hebt gelogen en hopen dat hij je vergeeft.

Kodjo heeft vaak gelachen om mijn verbaasde gezicht. Ik merk dat eerlijkheid hier niet zozeer draait om gelijkheid en de waarheid vertellen, zoals ik dat heb geleerd. Dat ik lieg dat ik getrouwd ben, ziet Kodjo dan ook niet als iets schaamtevols. Binnen de Ghanese context, en zeker in wat traditionelere kringen zo verteld hij, komen vrouwen van mijn leeftijd (al 25 ;-) die niet getrouwd zijn snel onverantwoordelijk over.

Ik vraag hem tenslotte hoe ik er als buitenstaander het beste mee om kan gaan dat de cacaoboeren het wellicht geoorloofd vinden om aan mij niet altijd de waarheid aan me te vertellen. Hij benadrukt dat ook liegen een vorm van communicatie is die heel veel kan vertellen en zegt daarna met een glimlach dat ik altijd terug mag komen voor meer vragen. Nogmaals bedankt Kodjo Senah voor een geweldig gesprek!

Ntobroso

En dan nu weer terug naar Ntobroso waar de chocolade begint.

Drogende cacaobonen in Ntobroso

De reis van Kumasi naar Ntobroso is zestig kilometer, maar je doet er ongeveer vier lange uren over. Dit komt door de slecht begaanbare zandwegen vol gaten, plassen water en stenen en de busjes, tro-tro’s, die in ontzettend slechte staat zijn en in Nederland allang afgekeurd zouden zijn. Hier rijden ze nog en ze zijn bovendien tot de nok toe volgepropt zijn met mensen, dieren, fruit, cassave en nog veel meer. Myriam en ik wonen in huis bij een cacaoboer en al zijn familie, een stuk of vijftien mensen in totaal. De boer, Andrews, is heel behulpzaam en te herkennen aan zijn blauwe overal en laarzen. Myriam en ik delen een kleine kamer met allebei een matras en klamboe tegen de malariamuggen. Om ons te wassen moeten we zelf water halen bij de waterpomp naast ons huis en ongeveer tweehonderd meter het bos in lopen om ons daar achter een cementen afscheiding te ‘douchen’:

ik schep met mijn handen telkens wat koud water uit de emmer in een poging al het rode zand van me af te spoelen. De laatste golf water gaat in één keer over mijn hoofd en dan kan ik er weer even tegenaan.

Ons nederig onderkomen in Ntobroso

Bij de ‘douche’ is ook het ‘toilet’. Dit is een lemen hutje met een gat in de grond. Gekookt wordt er op hout en de maaltijd bestaat voor ons elke dag uit rijst met een nog onduidelijke soort vis en tomatensaus. Er is wel elektriciteit, maar er is alleen bereik op mijn telefoon onder de boom bij het huis. Onder deze ‘bereikboom’ verzamelen zich de hele dag mensen die met hun mobieltjes in de lucht het signaal opvangen. Naast het huis liggen cacaobonen te drogen en kippen en geiten scharrelen overal tussendoor. Hier wonen is precies wat je als antropoloog going native noemt.

De Cacaoketen

Inmiddels krijg ik een steeds beter beeld van de cacaoketen. Hier volgt een verkorte beschrijving, voor meer informatie kun je de bijgevoegde websites raadplegen. Een cacaoboer brengt zijn oogst – na een proces waar ze de bonen laten fermenteren (= vergisten) en drogen - naar de Purchasing Clerk, de PC. Die bevindt zich in het dorp. Een PC is in dienst van een Licensed Buying Company, LBC. Dit zijn boerenassociaties - de bekendste is Kuapa Kokoo - die de cacaobonen doorverkopen aan de Cocoa Marketing Company (CMC).

In Ghana is de cacaosector deels geliberaliseerd. CMC is onderdeel van Cocobod, het staatsorgaan dat als enige cacao exporteert en ook jaarlijks de vaste prijs vaststelt. De LBCs en de Private Buying Companies (PBCs) zijn het particuliere gedeelte van de cacaosector. De CMC verzamelt alle cacaobonen voordat ze worden doorverkocht aan een koper in bijvoorbeeld Nederland.

Rijpe cacaovruchten oogsten

In Gesprek

De komende weken ga ik samen met Myriam allerlei boeren ontmoeten, we gaan met ze in gesprek, we mogen we mee op internal inspection en ondertussen zullen we proberen mee te draaien in het leven van alledag in Ntobroso. Daar wordt trouwens elke dinsdag een geit wordt geofferd tegen de kleine geest, fetish, die hier al sinds mensenheugenis is en die je kwaad kan doen als je op dinsdag naar je land gaat. Op dinsdag blijven alle boeren dus thuis. Hierover de volgende keer meer, als ik uitgebreider heb gesproken met de stamoudste. 

De Chinezen
De volgende keer zal ik ook schrijven over de vele Chinezen die in Ntobroso wonen en daar al vijf jaar lang machinaal - en waarschijnlijk illegaal - naar goud graven. Ik zal het hebben over de grote gevolgen hiervan voor het land, de cacao en de gemeenschap.

Over eerlijkheid gesproken in deze context, wat is eerlijkheid voor een cacaoboer die probeert Fair Trade-certificering te krijgen terwijl zijn land tegelijkertijd bedreigd wordt door de illegale handel van buitenstaanders?

Zie voor meer informatie:

http://www.worldcocoafoundation.org/learn-about-cocoa/cocoa-value-chain.html

http://www.kuapakokoo.com/

Andrews op internal inspection

  

Cacao in de vrucht

Fermenteren/Gisten

Mijn 'bed'

Andrews bij het huis

Field Officers in vergadering in de dorpskerk

Het typische rode zand 

Proeven en Verkennen

Accra.

Het is er warm, vol met mensen en koopwaren en met auto’s in allerlei verschillende kleuren. De meeste dagen is het bewolkt – het is regenseizoen – waardoor het niet heel heet is, maar wel benauwd.

Maar ik schrijf nu vanuit een heel ander Accra: Ik woon in één van de mooiere expatwijken: East-Legon. Het huis heeft twee verdiepingen, een tuin, zwembadje en er is dag en nacht bewaking door een heuse guard. Hij doet steevast de deur voor je open en weer dicht. Er is ook een hekwerk rond het hele huis. Onder stroom. Ik kan je zeggen dat je er absoluut aan went. Binnen de hekken is hier weinig Ghana, behalve natuurlijk de muggen.

Het huis is van Sander en Elke, een jong Nederlands en Belgisch koppel met twee kinderen, Milan (5) en Noor (3). Ik mag meedraaien in hun leven hier in Accra, waar ze al ruim twee en een halfjaar wonen en werken. Het is bijzonder dat ik zo bij hen in huis mag, bijzonder om een kijkje te mogen nemen in het wel en wee van een expat in Afrika.

Maar daar kwam ik natuurlijk niet echt voor! Nu werkt Sander wel voor het International Institute of Tropical Agriculture – IITA – waar hij zich voornamelijk bezighoudt met cacao. Ik heb zelfs op zijn kantoor, vijf minuten lopen van het huis, een werkplek met internet, oploskoffie en de rust om me op mijn onderzoek te kunnen richten.

Cacao dus. Of cocoa, wat je uitspreekt als ‘coco’. Hier in Ghana heb je één soort chocolade die daadwerkelijk hier wordt geproduceerd, Kingsbite. Made in Ghana staat met grote letters op de glimmend rode verpakking en voor ongeveer 2 Cedi (ongeveer één euro) koop je de repen op straat. Misschien vraag je je af hoe chocolade bij een gemiddelde temperatuur van 28 graden boven nul niet smelt. Dat is het bijzondere aan Kingsbite, het heeft een hogere smelttemperatuur! Het smaakt vrij zoet, maar is absoluut een fijne traktatie. Ik heb nu één smaak gehad, melkchocolade, maar ik zal de komende tijd wat meer soorten proeven. Als deel van mijn onderzoek natuurlijk.

In het kader van mijn onderzoek naar eerlijkheid ben ik specifiek op zoek naar Fair Trade cacao. Om daar meer over te weten te komen, ben ik door Sander doorverwezen naar Willem-Albert Toose, hij is de regio manager West-Afrika bij Agro-Eco. Met hem heb ik inmiddels een gesprek gehad. Zij hebben projecten in onder andere Ghana met als doel door middel van training cacaoboerderijen biologisch en/of Fair Trade te maken. De komende tijd ga ik een aantal projecten bezoeken, gelegen in onder andere Ntobroso en Nyinahini. Die dorpen liggen op een dag reizen van Accra, mogelijk kan ik er een tijdje wonen. Door die bezoeken leer ik én meer over cacao én kan ik hopelijk er ook uiteindelijk mijn eigen vragen gaan stellen.

Vragen heb ik trouwens genoeg. Ook buiten het onderwerp cacao om word ik hier met eerlijkheid geconfronteerd. Want hoe eerlijk is het als de bestuurder van de tro-tro – een bestelbusje dat hier functioneert als openbaar vervoer – mij meer geld vraagt voor de rit dan aan de Ghanese vrouw naast me? En hoe eerlijk ben ik eigenlijk zelf als ik de zoveelste jongenman die mij om mijn telefoonnummer vraagt, vertel dat ik getrouwd ben? Nu volgt het vragen van je telefoonnummer hier vrijwel direct op de vraag hoe je heet en is het heus goed bedoeld en minder serieus dan in de context van Nederland, maar ik ben toch echt niet getrouwd. Niet eens in de buurt zelfs.

Het is een interessant leerproces! Binnenkort zal ik meer uitweiden over de keten van cacao – van boer tot exporteur – en volgende keer ook meer over mijn gesprek met Kodjo Senah, directeur van de faculteit sociologie aan Legon University in Accra. Hij praatte me bij over het begrip eerlijkheid in de Ghanese cultuur en hoe ik dit onderwerp ter sprake kan brengen bij de cacaoboeren. Eerlijkheid ligt in Ghana toch wat anders dan in Nederland en Europa…

Je kunt me nu ook volgen! Boven aan de pagina rechts!

Voor meer informatie zie:

www.iita.org

www.louisbolk.org

Tijd.

Het schrijven van dit eerste stukje heb ik eigenlijk te lang uitgesteld. Dat krijg je als je voor je gevoel nog alle tijd hebt voor vertrek en je dus niet echt actie onderneemt tot je ineens overmorgen al vliegt en je to do lijst nog lang niet is afgewerkt. En op de één of ander manier komt er telkens onderaan die lijst iets bij als ik ergens bovenaan iets wegstreep...

Maar ik ga wel! Woensdag vlieg ik voor drie maanden naar Ghana met als eerste stop Accra. Voor mijn master Culturele Antropologie ga ik op veldwerk om onderzoek te doen. Met de data die ik de komende maanden ga verzamelen schrijf ik dan na terugkomst in september mijn afstudeerscriptie. Zoals de titel van mijn blog al laat zien ga ik 'iets' doen met cacao en eerlijkheid. Nu zal ik in het kort toelichten wat mijn plan is, dan zal ik de komende maanden regelmatig hier iets plaatsen om mijn bevindingen 'op 't veld' met ieder die het wil lezen te delen. 

Kennen jullie de nieuwe 'oneerlijke' chocoladereep van Tony Chocolonely al? In plaats van een reep van pakweg vierentwintig gelijke blokjes is de reep nu verdeeld in ongelijke stukken. Soms heb je dus geluk met een riant stuk, soms heb je pech met een heel klein scheef stukje. Zo wil 'Tony' benadrukken dat de cacaoketen - dus alle stapjes van cacaoboon in Ghana tot chocoladereep in Nederland - niet 'eerlijk' is. Mooi initiatief en absoluut berust op de realiteit. Maar wat bedoelen we eigenlijk precies met eerlijkheid? Wat is het wel en wat is het niet? En is het wel hetzelfde voor de cacaoboer en de chocolade-consument? 

De komende drie maanden ga ik dat uitzoeken. Ik ga met cacaoboeren in Ghana die cacao verbouwen voor 'eerlijke' labels als Fair Trade en UTZ praten over wat zij zelf eerlijk vinden. Ik ben vooral benieuwd naar volksverhalen, sprookjes en mythes, noem maar op. Er is veel werk aan de winkel, want het hier zo opschrijven is natuurlijk een heel ander verhaal dan er in een ander werelddeel, in een andere taal (Twi), in de hitte ver van huis over te praten met mensen die ik nu nog niet eens ken. Het is wat. 

Tijd! 

Ja, ik ga maar weer eens door. Nu nog in de Nederlandse 'plan-stand', straks alles weer op zijn Afrikaans. Ik streep dan nu 'blog aanmaken' door op mijn to do lijst en ga ik door met 'Etos' en 'opname apparaat uitproberen'. Maar waar heb ik dat ding? 

Dit wordt nog wat.